Gdy zabraknie słowa…, czyli strategie komunikacyjne w językach obcych

Justyna Górecka

Problemy w komunikacji zdarzają się niezależnie od poziomu biegłości językowej. Istnieje szereg strategii, które pozwalają radzić sobie z przeszkodami w porozumiewaniu się w języku obcym. Używanie strategii komunikacyjnych pomaga polepszyć jakość komunikacji, zwiększa płynność wypowiedzi oraz pewność siebie użytkowników języka obcego.

Efektywna komunikacja to nadrzędny cel nauki języka obcego. Nadawca chce przekazać komunikat w zrozumiały sposób, a odbiorca chce ten komunikat rozumieć.

Co jednak zrobić, jeśli brakuje nam jakiegoś słowa, nie wiemy jak poprawnie użyć konstrukcji gramatycznej, by wyrazić to, co mamy na myśli czy nie zrozumieliśmy pytania rozmówcy? W takich sytuacjach pomogą nam strategie komunikacyjne, a wśród nich strategie kompensacyjne, które ułatwiają użytkownikom języka pokonywać problemy w komunikacji.

Czym są strategie komunikacyjne?

Europejski System Opisu Kształcenia Językowego definiuje strategie komunikacyjne jako „(…) środki wykorzystywane przez użytkownika języka w celu mobilizacji i kontroli własnych zasobów językowych oraz uaktywnienia własnych umiejętności i sposobów działania, by w najpełniejszy i najbardziej ekonomiczny sposób, zgodnie z założonym celem i danym kontekstem komunikacyjnym, skutecznie wykonać dane zadanie” (ESOKJ 2003, s. 61).

Strategie dotyczą zarówno słownictwa, jak i konstrukcji gramatycznych oraz odnoszą się zarówno do tworzenia wypowiedzi (mówienie, pisanie), jak i rozumienia (słuchanie, czytanie). Poniżej wymienione są strategie wraz z przykładami z języka angielskiego.

Parafraza/omówienie – użycie opisu lub definicji danego słowa lub wyrażenia, np. opis wyglądu, relacji lub funkcji:
a neighbour (sąsiad) → someone who lives next door
a great grandfather (pradziadek) → your grandfather’s father
a knife (nóż) → you use it to cut bread
Synonim – słowo o takim samym lub zbliżonym znaczeniu.
large (wielki) → huge, enormous, vast
Antonim – przeciwieństwo.
deep (głęboki) → the opposite of shallow
Hiperonim – użycie pojęcia ogólnego, określającego inne, bardziej szczegółowe słowa
an insect → an ant
Hiponim – wyraz o znaczeniu węższym.
a rose → a flower
Środki niewerbalne – gesty, mimika, rysunki, wskazywanie
Upraszczanie zdań złożonych
While the teacher was writing on the board, the students were reading texts in their course books. → The teacher was writing on the board. Students were reading texts.
Zakomunikowanie trudności – stosowanie wyuczonych wyrażeń/pytań, np.:
Can you repeat?
What does … mean?
How do you say …. in English?
Zmiana tematu rozmowy
Wnioskowanie znaczenia z kontekstu

Jak ćwiczyć używanie strategii w szkole i w domu?

Stosowanie strategii komunikacyjnych jest jedną z treści nauczania zawartych w Podstawie Programowej nauczania języka obcego nowożytnego w szkołach podstawowych:
„XIII Uczeń stosuje strategie komunikacyjne (np. domyślanie się znaczenia wyrazów z kontekstu, identyfikowanie słów kluczy lub internacjonalizmów) i strategie kompensacyjne, w przypadku, gdy nie zna lub nie pamięta wyrazu (np. upraszczanie formy wypowiedzi, zastępowanie innym wyrazem, opis, wykorzystywanie środków niewerbalnych).” (2017, s.23)

Po pierwsze, bardzo istotne jest, żeby uczniowie byli świadomi istnienia różnych metod radzenia sobie w przypadku trudności językowych. Po drugie, powinni wiedzieć, że problemy w komunikacji są naturalne, bo przecież zdarzają się nawet w języku ojczystym. Po trzecie, należy zadbać o atmosferę pracy, w której uczniowie są świadomi, że mają prawo do błędów i wiedzą, że warto podejmować ryzyko i warto być kreatywnym w korzystaniu z języka.

Oto kilka pomysłów na ćwiczenia, które można wykonywać na lekcjach lub ucząc się w domu:

tworzenie notatek: zamiast zapisywania słowa w języku obcym i jego tłumaczenia, zapisywanie definicji, synonimów, antonimów, rysowanie obrazków,
ćwiczenia leksykalne: gra w skojarzenia, quizy z definicjami, tworzenie krzyżówek,
ćwiczenia słowotwórcze,
gra w kalambury – pokazywanie i rysowanie,
korzystanie ze słowników monolingwalnych (zawierających definicje zamiast tłumaczeń) oraz internetowych słowników z obrazkami,
tworzenie map myśli, które pozwalają na grupowanie słów oraz na odnajdywanie powiązań między nimi,
łączenie w pary uczniów o zróżnicowanym poziomie biegłości,
podejmowanie wyzwań na co dzień: rozmowy z native speakerem, komunikacja podczas podróży zagranicznych, wymian szkolnych, korespondencja w języku obcym,
czytanie i słuchanie nieuproszczonych, autentycznych, tekstów (książek, artykułów, piosenek, filmów), dzięki czemu ćwiczymy wnioskowanie znaczenia słów z kontekstu.

Jakie są zalety stosowania strategii komunikacyjnych i kompensacyjnych?

Stosowanie strategii komunikacyjnych nie powinno być postrzegane jako upraszczanie języka lub jako odbicie braków umiejętności. Wręcz przeciwnie – świadczy ono o świadomości językowej użytkownika i ma liczne zalety:

pozytywnie wpływa na płynność wypowiedzi, ponieważ przeszkody komunikacyjne nie blokują swobodnej komunikacji,
uczniowie chętniej podejmują wyzwania, np. rozmowa z rodzimym użytkownikiem języka,
pewność siebie w sytuacjach komunikacyjnych, dzięki świadomości, że w razie wystąpienia trudności uczniowie znają narzędzia, które pomogą skutecznie przekazać i zrozumieć komunikat.

Bibliografia:

Europejski System Opisu Kształcenia Językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie (2003)
Warszawa: Wydawnictwa Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli.
Podstawa programowa kształcenia ogólnego z komentarzem, język obcy nowożytny (2017)

Justyna Górecka – nauczycielka języka angielskiego w Międzynarodowej Szkole Podstawowej Paderewski, współwychowawczyni klasy 4, liderka zespołu języków obcych.