Jaki wpływ na kreatywność ma myślenie analogiami?

Adriana Kawecka

Kreatywność rozumiana jako siła dynamizująca życie codzienne ludzi biznesu, nauki, sztuki działalności publicznej i każdej innej dziedziny egzystencji rozumiana jest jako dobro wspólne, które należy cenić, wspierać i rozwijać i którego nie można zaprzepaścić. Jest to nie tylko genetyczny, przyrodzony dar indywidualnego człowieka, ale też coś, co się zyskuje ciężką pracą i dzięki uważnemu kultywowaniu sprzyjających warunków tak, by dar nie zaniknął.

Posługiwanie się terminem „kreatywność” jest łatwe, ale na miano prawdziwie kreatywnej jednostki trzeba sobie zasłużyć. Dla rozwoju kreatywności ważne są: ciekawość poznawcza, zdolność odkrywania problemów, zainteresowanie i pasje poznawcze oraz kulturalne, zdolności eksploracyjne i umiejętności cierpliwej pracy i odraczania gratyfikacji. Kto szuka, pyta i drąży, generuje pomysły i łatwo nie rezygnuje, ten tworzy. Myślenie analogiami często ułatwia ten proces twórczy.

Przeczytaj też: Kreatywność potrzebna od zaraz

Czym jest analogia?

Analogia to mechanizm poznawczy będący efektem dostrzeżenia podobieństwa pomiędzy jedną rzeczą lub zjawiskiem, które chciano nazwać lub stworzyć, a inna rzeczą lub zjawiskiem i wykorzystanie jakiejś cechy tej drugiej rzeczy do rozwiązania problemu. Jest to podobieństwo, zgodność, odpowiedniość różnych cech dostrzeżonych w dwóch obiektach. Rozumowanie przez analogię polega na przenoszeniu twierdzeń o jednym przedmiocie na inny na podstawie ich wewnętrznego podobieństwa, czyli struktury. Niektóre analogie wydają się odbiorcy oryginalne, niezwykłe i zaskakujące, a więc twórcze, a inne oklepane, schematyczne, nudne. Żeby dostrzeżenie podobieństwa między różnymi obiektami skutkowało twórczym rezultatem, spełnione muszą być równocześnie dwa warunki:

To, do czego porównujemy jedną rzecz, musi być od niej odległe znaczeniowo.
Takie dostrzeżenie i wykorzystanie podobieństwa między dwoma odległymi od siebie rzeczami musi być trafne, to znaczy zrozumiałe, jasne, a najlepiej odkrywcze. Nośnik ma być odległy od obiektu, który jest porównywany, ale związek ten ma być również nieoczekiwany i sensowny.

Analogia wymuszona – porównywanie problemu do czegoś, co ma z nim niewielki związek lub nie ma z nim nic wspólnego. Ma zapewnić uzyskanie nowej perspektywy, nowego punktu widzenia na zagadnienie i odskocznię do nowych rozwiązań.

Tworzenie oryginalnej analogii nie jest łatwe. Bardzo użyteczną metodą twórczego rozwiązywania problemów jest użycie tzw. analogii wymuszonej. Polega ona porównywaniu problemu do czegoś, co ma z nim niewielki związek lub nie ma z nim nic wspólnego. W ten sposób można uzyskać nowe spojrzenie na rzeczywistość. Wymuszenie związku może dotyczyć niemal wszystkiego i zapewnić w efekcie uzyskanie nowej perspektywy, nowego punktu widzenia na zagadnienie i odskocznię do nowych rozwiązań. Jednakże poszukiwanie wszędzie i zawsze podobieństw pomiędzy tym, co widzimy obecnie, a co pamiętamy z dawnych doświadczeń i zastanawianie się nad ich związkiem, może stanowić barierę w twórczym rozwiązywaniu problemów. Patrząc na sprawę z drugiej strony, doszukiwanie się podobieństw na siłę zamyka nas na nowość, nie pozwala się otworzyć na to, co aktualnie widzimy i słyszymy, nie pozwala zachować świeżego spojrzenia, zatem wyszukiwanie analogii ma również swoje granice.

Rodzaje analogii

Badania nad mechanizmami tworzenia analogii pozwoliły wyróżnić cztery ich rodzaje:

Analogie bezpośrednie zwane też prostymi, które polegają na dostrzeżeniu w jakimś obiekcie i wykorzystaniu do rozwiązania problemu użytecznego podobieństwa. Wykorzystywanie bezpośrednich podobieństw między jakimś obiektem a rozwiązywanym problemem stanowi istotę metody twórczego rozwiązywania problemów zwanej bioniką. Patenty przygotowane przez naukowców wykorzystują rozwiązania występujące w naturze. Opracowanie nowych rozwiązań dzięki bionice pozwala na zmniejszenie przypadkowości w badaniach naukowych oraz umożliwia łatwiejsze generowanie nowych rozwiązań.
Analogie personalne, które polegają na identyfikowaniu się przez człowieka z problemem lub jego elementami np. przedmiotem lub urządzeniem, czyli na takim eksperymencie myślowym, w którym twórca stawia się na miejscu rozważanego przedmiotu i wczuwa w pełnione przez niego funkcje, aby wejść poza utarte schematy i wykryć nowe rozwiązania lub modyfikacje. Z tej perspektywy następuje próba znalezienia rozwiązania, które by usprawniło działanie tego urządzenia, zniwelowało braki lub wady, bądź było zaczynem nowego, lepszego urządzenia. Wykorzystuje się tu zdolność człowieka do tworzenia wyobrażeń oryginalnych i jednocześnie klarownych, wczuwania się i identyfikacji z jakimś obiektem.
Analogie symboliczne polegają na obrazowym, symbolicznym przedstawieniu skomplikowanych procesów lub zjawisk. Zastępując bezpośredni opis problemu, pozwalają one wydobyć i ujawnić najgłębsze, podświadome często skojarzenia. Mają one charakter poetycki, estetyczny, można je sprowadzić do zastąpienia materiału werbalnego obrazowym. Taka analogia jest natychmiastowa, pojawia się w błysku skojarzenia i jest całkowita, więc satysfakcjonuje pod względem estetycznym. Jej zaletą jest możliwość oderwania się od materialnej warstwy zjawiska i przejścia na płaszczyznę abstrakcji i rozszerzenie pola widzenia zjawisk.
Analogie fantastyczne, które wykorzystują przeżycia towarzyszące marzeniom, fantazjom, baśniom. Polegają one na zamierzonym wywoływaniu stanów myślowych właściwych sytuacjom wymyślonym i zawieszeniu działania praw przyrody. Człowiek zastanawia się „Co by było gdyby…”. Za pomocą tej analogii można wyrażać pragnienia i wyobrażenia dotyczące rzeczywistości, która realnie nie istnieje, co prowadzi do wywołania i wykorzystania stanów psychicznych charakterystycznych dla marzeń sennych, świata wymyślonego z bajek i baśni. A w snach wszystko jest możliwe. To spekulowanie twórcze i marzenie na jawie pobudza myślenie abstrakcyjne i wyobrażanie sobie nierealnych stanów rzeczy, popuszczanie wodzy fantazji i rozpoczęcie hipotetyzowania.

Analogie w procesie generowania twórczych rozwiązań mają wiele zastosowań i spełniają pożyteczne funkcje.

Przeczytaj też: Skąd bierze się sukces?

Analogia źródłem twórczych pomysłów

Podsumowując, analogia powinna:

być nośna, stymulować odpowiednio silnie wyobraźnię, skłaniać do wychodzenia poza utarte ramy rozumowania i pobudzać oryginalność myślenia;
być odległa od istoty rozwiązywanego problemu;
być zabawna i kształcąca, ciekawa i zagadkowa, przynosząca interesujące skojarzenia;
być wieloznaczna, ale zrozumiała dla rozwiązujących problem, odnosić się do różnych punktów widzenia i zainteresowań, pozwalać się różnorodnie interpretować.

Czyli źródłem twórczych pomysłów może być dostrzeżenie nieoczywistych podobieństw między problemem a odległym obiektem czy zjawiskiem i wykorzystanie tych podobieństw do poszukiwania nieoczekiwanych i zaskakujących rozwiązań. Na tym właśnie polega myślenie analogiami, które rozwija kreatywność człowieka.

Artykuł napisany na podstawie fragmentu książki Krzysztofa J. Szmidta „ABC kreatywności. Kontynuacje” wydanej w 2019 roku.

Adriana Kawecka – nauczyciel-bibliotekarz oraz opiekun koła czytelniczego w Międzynarodowym Liceum Paderewski w Lublinie.