Matura z języka polskiego w dziesięciu krokach

Ewa Kalbarczyk

Potrzeba zdania matury z dobrymi, bardzo dobrymi czy wyśmienitymi wynikami powinna wynikać z naszych chęci i przekonania. Niezbędne jest także właściwe przygotowanie.

Po pierwsze – motywacja
Przygotowując się do matury, nie tylko z języka polskiego, warto wzbudzić w sobie wewnętrzną motywację. Warto sporządzić katalog korzyści związanych z sukcesem maturalnym i określić pożądany wynik, który będzie nas satysfakcjonował. Powinien być on ambitny, ale osiągalny. Odwołajmy się właśnie do ambicji, przecież każdy z nas lubi osiągać swoje cele i odnosić sukcesy. Nie bez znaczenia jest gratyfikacja psychologiczna – zadowolenie i poczucie spełnienia po udanym egzaminie. Dodatkowo pamiętajmy, że bez względu na to, jaki zawód w przyszłości będziemy wykonywać, zawsze będziemy czytać książki, chodzić do teatru i kina – jednym słowem: uczestniczyć w kulturze. Wykształcenie polonistyczne, i szerzej humanistyczne, pozwoli nam zrozumieć teksty kultury a także lepiej rozumieć innych ludzi i świat. I ostatecznie kultura języka, umiejętność formułowania swoich myśli, argumentów, zarówno w dyskusji, jak i wypowiedziach pisemnych, będą nam potrzebne całe życie.

Po drugie – odpowiedzialność

Warto uświadomić sobie, że egzamin maturalny to nasza sprawa, nasz cel i nasza odpowiedzialność, a nie problem. Nasi bliscy i przyjaciele na pewno będą nas wspierać, ale mają oni inne, własne obowiązki, dlatego tak ważna jest nasza dojrzałość. Nota bene matura jest przecież egzaminem z dojrzałości.

Często w swojej pracy zawodowej obserwuję rodziców zadręczających się maturą swoich dzieci, ponieważ czują oni, że ich pociechy są niewystarczająco odpowiedzialne, za mało pracują czy nie przykładają zbyt wielkiej wagi do tego egzaminu. Choć miłość rodzicielska uzasadnia wszystko, to opisana sytuacja jest jednak kuriozalna. Zamiast niepokoić rodziców, należałoby wykorzystać wszystko, co oferuje szkoła, by przygotować się do egzaminu. Pamiętajmy, że jako uczniowie i nauczyciele działamy wspólnie w jednym celu, nie walczymy ze sobą. Wszystkim nam zależy, byście satysfakcjonująco zdali maturę. Nikt jednak nie może się starać bardziej niż Wy, nie może starać się za Was.

Po trzecie – plan działań
Jeśli nie zaplanujecie swojej pracy do egzaminu, będzie on Was przerażał i możecie nigdy nie rozpocząć przygotowań przestraszeni ogromem materiału. W rzeczywistości materiał ten nie jest ani tak ogromny, ani przerażający, o czym przekonacie się, zdając egzaminy na studiach. Na liście lektur obowiązkowych (z gwiazdką) znajduje się pięć pozycji książkowych (III cz. Dziadów i Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lalka Bolesława Prusa, Wesele Stanisława Wyspiańskiego i Ferdydurke Witolda Gombrowicza) a suma wszystkich omówionych w liceum lektur to kilkanaście pozycji (minimum dwanaście). Od egzaminu dzieli nas właśnie kilkanaście tygodni, więc najprościej zaplanować powtórzenie jednej lektury tygodniowo. W kalendarzu zaplanujcie sobie czas na powtórzenia z języka polskiego, np. dwie-trzy godziny dwa razy w tygodniu. Trzymajcie się planu, który powinien uwzględniać nie tylko godziny pracy, ale także godziny wypoczynku i aktywności fizycznej. Jeśli będziecie zmęczeni, nie zapamiętacie niczego.

Po czwarte – źródła

Podstawowym źródłem wiedzy o egzaminie maturalnym jest strona Centralnej Komisji Egzaminacyjnej (www.cke.gov.pl)

Znajdziecie tam informacje o konstrukcji egzaminu, wymaganiach egzaminacyjnych, kryteriach oceniania oraz arkusze egzaminacyjne z poprzednich lat. Najważniejsze są Informatory maturalne stworzone dla każdego przedmiotu. W informatorze z języka polskiego zamieszczono na przykład wzorcowe formy wypowiedzi maturalnych, które mogą być dla Was inspiracją. Z kolei jeśli poszukujecie źródeł do powtórek, cenne będą własne notatki z lekcji i podręczniki. Jeśli nie dysponujecie tymi źródłami, można skorzystać z zasobów Internetu, mając na uwadze, że nie wszystkie strony są wiarygodne. Jako doświadczony nauczyciel mogę polecić www.epodręczniki.pl, www.klp.pl oraz www.polskina5. Można także skorzystać z Youtube, na którym doświadczeni nauczyciele poloniści zamieszczają własne materiały powtórkowe.

Po piąte, ale najważniejsze – znajomość lektur

Powtarzanie można rozpocząć od lektur obowiązkowych, a więc najważniejszych lub zgodnie z porządkiem chronologicznym. Powtarzając informacje o lekturze, warto sporządzić mapę myśli, która uwzględni czas i miejsce wydarzeń, narrację, przedstawienie bohaterów oraz relacje między nimi, ważne pojęcia, itp. Nie zapominajcie o powiązaniu tekstu z epoką, w której powstał. Nie poprzestańcie na powtórzeniu treści, jest to punkt wyjścia, absolutne abecadło, lecz pisząc wypracowanie maturalne, musicie przede wszystkim wykazać się rozumieniem tekstu, czyli jego interpretacją. Interpretując tekst odpowiadamy na pytania o motywy, przyczyny i skutki, funkcję i znaczenie.

Pamiętajcie, że temat maturalny jest ogólny i nigdy nie dotyczy jednego utworu, więc starajcie się myśleć problemowo, widzieć wspólne dla wielu tekstów tematy, motywy i problemy.

Po szóste – teksty kultury

Teksty kultury, do których odsyła Was temat rozprawki, to nie tylko lektury szkolne. Mile widziane są książki, które przeczytaliście we własnym zakresie, dowodzi to Waszego oczytania i erudycji. Wiem, że często jesteście fanami jednego autora, np. Tolkiena czy Sapkowskiego, i swoistymi specjalistami jego twórczości. Warto wykorzystać ten potencjał.

Ponadto teksty kultury to także filmy, spektakle teatralne, obrazy, plakaty, piosenki. W trakcie nauki szkolnej poznaliście wiele tekstów kultury, macie też na pewno wśród nich swoje ulubione lub te, które ze szczególnych powodów zapadły Wam w pamięć. Nie zapomnijcie o tym, pisząc maturę. Jednak na egzaminie maturalnym należy odwoływać się do kultury wysokiej, elitarnej, dlatego nie wszystko można przywołać. Sami musicie zdecydować, czy dany film lub książka przedstawiają pewną wartość. Pomocne mogą okazać się np. nagrody filmowe lub literackie, które otrzymał. Uczniowie często pytają mnie, czy można powoływać się na lektury z gimnazjum lub nawet ze szkoły podstawowej. Zawsze odpowiadam wówczas, że wszystko zależy od poziomu interpretacji tekstu.

Po siódme – konteksty

Czym są konteksty? To po prostu funkcjonalne (dotyczące tematu) odwołania pomagające napisać pracę. W zależności od specyfiki wypracowania możemy przywołać konteksty historyczne, biograficzne, filozoficzne, historycznoliterackie i inne. Kontekstem będzie też np. wyjaśnienie pojęcia, które jest istotne dla omawianego zagadnienia. Dlaczego konteksty są niezbędne? Bez nich nie zdobędziemy 18 punktów w kategorii B, a uzasadnienie stanowiska nie będzie pogłębione. Jeśli macie problem z takimi odwołaniami, warto w pierwszym akapicie po wstępie przypomnieć historię biblijną lub mitologiczną związaną z tematem. Biblia i mitologia to źródła naszej kultury i literatury. Każdy temat, który pojawi się na maturze, był już obecny w tych źródłach. Pamiętajcie, by interpretować te historie, wydobywać ich sensy uniwersalne, a nie streszczać je.

Po ósme – test

Za test możemy zdobyć dwadzieścia punktów. Warto o nie powalczyć. W teście maturalnym CR (czytanie ze zrozumieniem) znajdziemy dwa krótkie teksty. Nie są to teksty literackie, lecz popularnonaukowe, teoretycznoliterackie lub publicystyczne. Często dotyczą one zagadnień językowych lub historycznoliterackich. Każdy z tekstów przeczytajcie minimum 2 razy. Do tekstów dołączonych jest kilkanaście pytań, najczęściej otwartych. Dotyczą one nie tylko treści artykułów, ale także pojęć w nich się pojawiających, ich kompozycji i zagadnień z nauki o języku i gramatyki opisowej (najczęściej funkcji językowych, frazeologii i słowotwórstwa). Warto zatem powtórzyć te informacje.

W teście na pewno znajdziecie też polecenie streszczenia jednego z tekstów. Jest ono bardzo ważne, bo punktowane aż trzema punktami. W streszczeniu należy przede wszystkim określić temat oraz tak zwany remat (czyli to, co na ten temat w tekście powiedziano). Ponadto streszczając, pamiętajmy o spójności, ogólności i zachowaniu dystansu (nie piszmy, jakby to był nasz tekst). Streszczenie powinno też dotyczyć całego tekstu oraz nie powinno przypominać planu (nie piszmy, czego dotyczyły kolejne akapity). Pisząc streszczenie, kierujmy się pytaniami do tekstu i naszymi odpowiedziami na nie. Na pewno zapytano nas bowiem wcześniej o kwestie najważniejsze. Polecenie poprzedzające test informuje nas, że wszystkie pytania dotyczą tekstu oraz że powinniśmy na nie odpowiadać własnym słowami, chyba że w zadaniu polecono inaczej. Nie lekceważmy tego. W każdym teście CKE pojawia się też pytanie sprawdzające znajomość wybranej lektury obowiązkowej. Często wymaga się, byście ją rozpoznali na podstawie cytatu (!).

Po dziewiąte – rozprawka

Rozprawka argumentacyjna

Ten temat wybieracie najczęściej. W roku 2021 będziecie mieli dwa tego typu tematy do wyboru: jeden z lektur obowiązkowych, drugi z nieobowiązkowych, to znaczy omawianych w szkole lub Wam nieznanych. Tej formy wypowiedzi, jaką jest rozprawka, uczyliście się w gimnazjum. Pamiętajcie tylko, że więcej wymaga się od licealisty. Chodzi tutaj zarówno o poziom refleksji i interpretację tekstów, jak i o język i kompozycję. Starajcie się wyzwolić ze schematów, które Wam wpajano na poprzednim etapie edukacyjnym. Interpretujcie teksty, a nie streszczajcie. Nie lekceważcie fragmentu dołączonego do tematu, lecz wnikliwie go zinterpretujcie pod kątem tematu, posługując się cytatami. Każdy akapit pracy warto zakończyć zdaniem, które będzie odpowiedzią na pytanie zawarte w temacie.

Rozprawka interpretacyjna, czyli interpretacja tekstu poetyckiego

Interpretacja wiersza jest tematem rzadziej wybieranym przez maturzystów. Jest to zrozumiałe, na maturze bowiem pojawiają się najczęściej utwory poetyckie nie omawiane w szkole, wymagające samodzielnej analizy. Jest to o tyle trudne, że interpretacja wiersza nie jest i nigdy nie będzie jego streszczeniem czy parafrazą. Dlatego przestrzegam uczniów, którzy temat ten wybierają niejako z rozpaczy.

Zgodnie z poleceniem zawartym w temacie rozprawki interpretacyjnej, należy wyjść od postawienia tezy interpretacyjnej, by w dalszej części pracy uzasadnić ją na podstawie wiersza. Mimo, że utwory poetyckie są wieloznaczne, to postawienie niewłaściwej tezy przekreśla całą pracę. Poza tym musimy rzeczywiście sformułować tezę interpretacyjną, czyli np. w przypadku ballady Adama Mickiewicza Romantyczność tezą nie będzie stwierdzenie, iż ballada ta opisuje spotkanie Karusi z duchem jej zmarłego kochanka, lecz np. iż jest to utwór ilustrujący spór romantyków z przedstawicielami oświecenia lub tekst ukazujący koncepcję miłości romantycznej. Jeśli rozumiemy tę różnicę oraz jeśli zazwyczaj dobrze radziliśmy sobie z interpretacją tekstów poetyckich, możemy podjąć się tego zadania.

Po dziesiąte – kryteria oceniania

Na tym etapie powinniście już dokładnie wiedzieć, jak są oceniane Wasze matury. Szczegółowe kryteria oceniania oraz ich objaśnienie znajdziecie oczywiście w Informatorze maturalnym z języka polskiego na stronie CKE. Tutaj chcę tylko zwrócić uwagę na kilka priorytetowych kwestii.

Test maturalny jest oceniany według klucza odpowiedzi. Uwzględniane są odpowiedzi z klucza bądź synonimiczne do nich. Suma punktów za test wynosi dwadzieścia. Natomiast rozprawki mają szczegółowe kryteria od A do H. Maksimum punktów za rozprawkę wynosi pięćdziesiąt, z czego dwadzieścia osiem (kryteria A, B i C) dotyczą tego, co napisaliśmy (poziom merytoryczny wypowiedzi), zaś dwadzieścia dwa punkty dotyczą tego, jak zostało to ujęte (kompozycja, spójność, styl, język i zapis). Dlatego należy bardzo dbać o poprawny, logiczny, komunikatywny a także piękny język pracy. W tym celu należy przeczytać pracę po jej napisaniu i wprowadzić poprawki.

Korzystajcie też ze słowników dostępnych na egzaminie. Są to Słownik Ortograficzny i Słownik Poprawnej Polszczyzny. Często uczniowie sądzą, że jedynymi błędami, jakie mogą popełnić i jakie są najważniejsze, są błędy ortograficzne i interpunkcyjne. Nic bardziej mylnego. Kryterium H, które dotyczy tych błędów, to zaledwie cztery punkty. Równie ważne są: składnia pracy, frazeologia, którą się posługujecie, Wasz styl, słownictwo i inne.

Dbajcie też o poprawność rzeczową. Każdy najdrobniejszy błąd rzeczowy kosztuje dwa punkty, a błąd kardynalny – niezdany egzamin. Właśnie – czym jest błąd kardynalny? To poważny błąd dowodzący Waszej nieznajomości lektury, zwłaszcza lektury obowiązkowej.

Do najważniejszych kwestii należy też długość pracy – nie może ona być krótsza ani o jedno słowo niż wskazane w temacie 250 wyrazów. Bardzo poważnie należy też potraktować kryterium A – stanowisko wobec tematu (tezę). Musi być ono wyraźnie sformułowane, zróbcie to najlepiej we wstępie. Teza nie może być dosłownym powtórzeniem sformułowania z tematu, nie musi być też prostym rozstrzygnięciem, jeśli temat zawiera pewne sugestie. Powinna być przemyślana i potwierdzona argumentami oraz przykładami z tekstów kultury.

I ostatnia ważna sprawa – punkty w poszczególnych kryteriach są przyznawane w pewnych odstępach, więc jeśli tracicie je, to od razu kilka, a nie jeden. Na przykład w kategorii B (uzasadnienie stanowiska, czyli argumentacja) różnica pomiędzy uzasadnieniem trafnym i szerokim, a trafnym, szerokim i pogłębionym (z kontekstami) wynosi aż sześć punktów (12 -18).

I najważniejsze… ćwicz, ćwicz, ćwicz testy i wypracowania

Powodzenia.

Ewa Kalbarczyk – dyplomowana nauczycielka języka polskiego w Międzynarodowym Liceum Ogólnokształcącym Paderewski w Lublinie, egzaminatorka maturalna, liderka zespołu przedmiotowego polonistów. Jej uczniowie na egzaminie maturalnym osiągają bardzo wysokie wyniki (w roku 2020 czwarte miejsce w Lublinie w wyniku procentowym i pierwsze miejsce w EWD za lata 2017-2019).

Artykuły, które mogą Cię zainteresować:

Matura z języka polskiego w dziesięciu krokach

Licencja CC BY-SA