Nauczyciel jako promotor dobrostanu cyfrowego

Monika Mikołajczuk, Magdalena Krzemińska

Dzisiaj trudno jest oddzielić czas, kiedy jesteśmy online, a kiedy offline, bo te światy się przenikają. Dlatego tak ważne jest, by rozwijać umiejętności zarządzania czasem i uwagą w przestrzeni cyfrowej. Nauczyciele mogą być przewodnikami w procesie wspierania uczniów w osiąganiu równowagi cyfrowej i kierowaniu ich dobrostanem.

Czym jest dobrostan cyfrowy?

Przed nauczycielami stoi rola przewodnika po świecie wirtualnym i pomocnika w osiągnięciu dobrostanu cyfrowego. Dobrostan cyfrowy jest złożonym i dość subiektywnym pojęciem. Najbliższe mi są definicje, które skupiają się nie tylko na dobrostanie pojedynczych osób, ale także na szerszych perspektywach społecznych. Według JISC Building Digital capability, dobrostan cyfrowy „(…) oznacza zrozumienie i identyfikację pozytywnych i negatywnych skutków angażowania się w działania cyfrowe oraz świadomość sposobów zarządzania nimi i kontrolowania ich w celu poprawy zadowolenia z życia”.

Na podstawie publikacji JISC przygotowałam diagram pokazujący złożoność pojęcia dobrostanu cyfrowego:

Co młodzi biorą z sieci?

Technologie cyfrowe bardzo silnie oddziałują na każdego z nas, na tych młodszych i tych starszych. Media, a w szczególności media społecznościowe, często ustalają nasze normy, standardy zachowań, kształtują poglądy, kierują naszymi wyborami. Umożliwiają szybkie rozprzestrzenianie informacji, wpływają na to, co uznajemy za prawdę. Dowodem na to, że oddziałują na nas od najmłodszych lat może być fakt, że dla wielu uczniów wymarzony zawód to youtuber, słaby jakościowo produkt staje się obiektem pożądania (np. lody „Ekipa”), hitami muzycznymi zostają krótkie piosenki o przedziwnej treści (np. „Piosenka o jajku”), a wielu uczniów, wyszukując informacji w internecie, jako jedyne źródło wiedzy podaje wikipedię albo „Internet”.

Przeczytaj również: Sieciowe pokolenie, czyli co warto wiedzieć o iGen?

Technologie cyfrowe i media mają w sobie ogromny potencjał, który można wykorzystać do poprawy edukacji, wspierania dobrego samopoczucia i integracji. Tymczasem coraz częściej mamy do czynienia z nadużywaniem technologii, nierozsądnym udostępnianiem danych, radykalizacją, hejtem. Uczniowie doświadczają wykluczenia, cyberprzemocy, rosnącej presji.

Aby pomóc uczniom w wykorzystaniu pełnego zakresu możliwości uczenia się i rozwoju, jakie oferują technologie cyfrowe, nauczyciele mogą rozwijać swoją zdolność do wspierania dobrostanu cyfrowego. Poprzez odpowiednie zaplanowanie procesu dydaktycznego nauczyciele mogą pomóc uczniom m. in. rozpoznawać i reagować na zagrożenia, być świadomymi i odpowiedzialnymi konsumentami i twórcami mediów, wspomóc w krytycznym i twórczym wyborze treści, nauczyć zarządzania czasem online.

Gdy czytamy ostatnie badania, np. raport Młode Głowy, raporty NASK dotyczące nastolatków, wyniki PISA, widzimy wyraźnie, że stan psychofizyczny i poczucie dobrostanu uczniów nie mają się najlepiej. Oczywiście powodów jest wiele, ale trudno zaprzeczyć, że presja rówieśników w mediach społecznościowych, cyberprzemoc, nadmierne udostępnianie danych osobowych mają w tym niemały udział. Nastolatki, poruszające się online w swoich bańkach internetowych, mogą łatwo ulec wszechobecnym w sieci zachętom do wyrażania negatywnych postaw i zachowań, związanych z wykluczeniem i nietolerancją, a nawet radykalizacji i podżeganiu do przemocy.

Co robić, by nie musieć się bać Internetu?

Nie jest moim celem straszenie czytelników Internetem. Wręcz przeciwnie, zrozumienie zagrożeń jest nam potrzebne, żeby nauczyciele dobrali właściwą strategię pedagogiczną dotyczącą kształtowania obywatelstwa i dobrostanu cyfrowego uczniów. Przede wszystkim nie widzę sensu w przekonywaniu, że kiedyś było lepiej, że młodzież jest niedobra, bo tylko „siedzi w tych telefonach”. Pierwszy krok, to zrozumienie, że to jest dzisiejszy świat, jedyny jaki zna młodzież i my nie możemy udawać, że on nie istnieje, a przez to pomijać ten ważny temat edukacyjny (Technology and teaching, Brandi Kubat Snow). Zaniedbując kwestię edukacji cyfrowej, pozostawiamy, nie zawsze przychylnemu dzieciom i młodzieży, światu online rolę edukatora. Na szczęście świadomość nauczycieli jest coraz większa i wiele szkół podejmuje działania edukacyjne związane z tym tematem, porusza zagadnienia mówiące o cyberbezpieczeństwie, a też pomaga uczniom zauważyć, jak korzystanie z technologii może wpływać na nastrój i zachowanie. „Nie uczenie umiejętności technicznych, a uczenie ludzi przejmowania kontroli nad swoim życiem”[1] powinno być naszym celem.

JiSC określa, jakie umiejętności są potrzebne do osiągnięcia poczucia dobrostanu:

„dbanie o zdrowie osobiste, bezpieczeństwo, relacje i równowagę między życiem zawodowym a prywatnym w środowisku cyfrowym;
korzystanie z narzędzi cyfrowych w dążeniu do celów osobistych (np. zdrowia i kondycji) oraz do uczestniczenia w działaniach społecznych;
postępowanie bezpieczne i odpowiedzialne w środowiskach cyfrowych;
negocjowanie i rozwiązywanie konfliktów;
zarządzanie rozproszeniem i cyfrowym obciążeniem pracą;
korzystanie z narzędzi cyfrowych, postępowanie z troską o człowieka i środowisko naturalne”[2]

Jak połączyć cechy ucznia IB z obywatelstwem cyfrowym?

Program międzynarodowy IB PYP podkreśla potrzebę holistycznego rozwoju ucznia. Podstawowymi elementami PYP są przenikające się wzajemnie: pojęcia kluczowe (concepts), umiejętności (skills), wiedza (knowledge), postawy (atittudes) i sprawczość (action). Edukacja służy wzmocnieniu cech ucznia międzynarodowego (learner profile). Wszystko to sprzyja kształtowaniu cyfrowego obywatelstwa i dobrostanu. Cechy ucznia kształtujemy w konkretnych działaniach. Poniżej zamieszczam przykłady, w jaki sposób możemy jednocześnie rozwijać cechy ucznia IB i postawę obywatela cyfrowego.

Przeczytaj również: Czym jest PYP?

INQUIRER (dociekliwi odkrywcy): Uczeń może kształtować tę cechę poprzez badanie, jak algorytmy mediów społecznościowych wpływają na to, co widzimy online, ocenianie wiarygodności źródeł informacji, zwracanie uwagi na fakt-checking i weryfikację treści, badanie innowacyjnych rozwiązań technologicznych, służących poprawie dobrostanu cyfrowego, takich jak narzędzia do ochrony prywatności online, wykorzystywanie narzędzi cyfrowych do monitorowania postępów w sprawności fizycznej.

THINKER (myśliciele): Krytyczne myślenie możemy rozwinąć poprzez prowadzenie dyskusji na temat etycznych dylematów związanych z korzystaniem z internetu (takich jak prywatność danych, wolność), rozważania nad konsekwencjami działań online, nad wpływem zachowań uczniów na innych użytkowników Internetu, ocenę treści online pod kątem potencjalnego wpływu na zdrowie psychiczne.

OPEN-MINDED (otwarci, wolni od uprzedzeń): Postawę równościową i inkluzywność nauczyciele mogą wspierać poprzez zachęcanie uczniów do zrozumienia różnorodnych perspektyw w świecie online, korzystanie z różnych źródeł informacji i wyrażanie swoich poglądów bez przemocy werbalnej, organizowanie projektów współpracy online, które promują otwartość na idee innych uczniów i zachęcają do konstruktywnej współpracy w celu osiągnięcia wspólnych celów.

COMMUNICATOR (komunikatywni): Nauczyciele mogą wzmacniać tę cechę zachęcając uczniów do jasnego wyrażania swoich myśli i uczuć, do odpowiedzialnego reagowania na komunikaty innych użytkowników, ochrony swojej prywatności, ucząc rozpoznawanie zagrożeń. Warto także promować empatię online poprzez reagowanie na treści niestosowne lub szkodliwe, wsparcie dla kolegów w sytuacjach trudnych, jak np. cyberprzemoc.

PRINCIPLED (prawi ludzie z zasadami): Planując proces dydaktyczny, pamiętajmy, żeby zwrócić uwagę uczniów na cytowanie źródeł, szanowanie praw autorskich, niepopełnianie plagiatu, dyskusje i działania na rzecz uczciwości i sprawiedliwości w sieci.

RISK-TAKER (podejmujący wyzwania): Uczeń może rozwinąć tę cechę, gdy nauczyciele będą zachęcać go do wykorzystania nowych możliwości w cyfrowych, ale jednocześnie kształtować umiejętności oceny ryzyka i podejmowania świadomych decyzji online.

CARING (wrażliwi, dbający o otoczenie): Na lekcjach nie powinno zabraknąć miejsca na poruszanie tematów dotyczących zdrowia psychicznego, identyfikowanie sygnałów ostrzegawczych, naukę radzenia sobie ze stresem i dbanie o własne samopoczucie, uczenie empatii i solidarności wobec osób z ograniczeniami cyfrowymi, takimi jak osoby starsze lub osoby z niepełnosprawnościami, planowanie odpoczynku, kontrola swojej aktywności online.

REFLECTIVE (refleksyjni): Edukatorzy mogą zaangażować się w stworzenie na lekcjach warunków do nauki strategii zarządzania czasem online w celu ograniczenia przeciążenia informacjami, regularnej refleksji nad swoim zachowaniem online, w tym nad konsekwencjami działań, ich planowaniem i ewaluacją.

Nauczyciele pomagają kształtować świadomość i umiejętności uczniów w radzeniu sobie z wyzwaniami oraz korzystaniu z zalet technologii cyfrowych. Poprzez działania dydaktyczne, nauczyciele mogą wesprzeć ucznia w rozwoju umiejętności niezbędnych do bezpiecznego i odpowiedzialnego korzystania z narzędzi cyfrowych. W ten sposób, wspólnymi siłami, możemy budować bardziej bezpieczną i przyjazną przestrzeń online dla wszystkich użytkowników.

Przypisy:

[1] Re-iventing Education for the Digital Age, David Middelbeck, TEdxMünster, 2019.

[2] Jisc, Six Elements of Digital Literacy, 2019.

Bibliografia

N. Hatalska “Wiek paradoksów”, Wydawnictwo Znak 2021.

JiSK Building Digital Capability https://digitalcapability.jisc.ac.uk/

Przemówienia/filmy:

Re-iventing Education for the Digital Age, David Middelbeck, TEdxMünster, 2019.

Technology and teaching, Brandi Kubat Snow, TEDxWWU, 2018.

Digital Wellbeing: Understanding your tech usage – Tech Talk, Woman Techmakers (IWD2019).

Truth About Tech: Solutions for Digital Well-Being, Common Sense Media for Families 2019.

Monika Mikołajczuk – liderka programu międzynarodowego IB PYP w Międzynarodowej Szkole Podstawowej Paderewski, nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej i języka niemieckiego, trenerka obywatelstwa cyfrowego w programie Asy Internetu Fundacji Szkoła z Klasą.

Artykuł powstał we współpracy z Magdaleną Krzemińską, nauczycielką języka angielskiego, wieloletnią koordynatorką programu IB MYP.